Τα τελευταία χρόνια, μια αυξανόμενη χορωδία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των εθνικών ηγετών έχει τονίσει την ανάγκη να ενισχύσει η Ευρώπη το γεωπολιτικό της προφίλ. Ταυτόχρονα, δεν έλειψαν οι επικρίσεις εναντίον αυτής της φιλοδοξίας. Κάποιοι έχουν επισημάνει τους αβέβαιους στόχους που επιδιώκονται με τις εκκλήσεις για μια «πιο γεωπολιτική Ευρώπη», επισημαίνοντας την ασάφεια –ή όπως την αποκάλεσε ο Hans Kundnani σε πρόσφατο άρθρο της IPQ, «σύγχυση»– πίσω από αυτή την ετικέτα. Άλλοι επέκριναν τους τρόπους με τους οποίους προωθήθηκε δημόσια αυτή η ιδέα, όπως η αδέξια μεταφορά του Josep Borrell που απεικονίζει την Ευρώπη ως έναν «κήπο» που πρέπει να υπερασπιστεί κανείς ενάντια στη «ζούγκλα» που θα αντιπροσώπευε ο υπόλοιπος κόσμος.
Το μεγαλύτερο σημείο διαμάχης, ωστόσο, αφορά κάτι πιο ουσιώδες: εάν η ΕΕ, που ιδρύθηκε ως ένα δημοκρατικό, εσωστρεφές και κάπως ουτοπικό ειρηνευτικό εγχείρημα, κινδυνεύει να χάσει τον εαυτό της σε μια προσφάτως διακηρυγμένη αναζήτηση εξουσίας. Υποστηρίζουμε ότι ένα τέτοιο άγχος είναι άστοχο. Αυτό που απαιτεί μια πιο γεωπολιτική Ευρώπη είναι να μην ανταλλάσσει την ηθική της με εξουσία, αλλά να στοχεύει σε μια καλύτερη ισορροπία μεταξύ των δύο.
Πολιτική Νεωτερικότητα και Εξουσία
Ως κατασκεύασμα που προορίζεται να μεταμορφώσει τη φύση των σχέσεων μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών μέσω δημοκρατικών και φιλελεύθερων μέσων, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση συχνά έρχεται σε ευθεία αντίθεση με την έννοια της εξουσίας. Από αυτή την προοπτική, η εστίαση στην εξουσία θα μπορούσε να φαίνεται ότι ενέχει τον κίνδυνο να επαναφέρει την ευρωπαϊκή ήπειρο στη νοοτροπία που οδήγησε σε προηγούμενες συγκρούσεις και διαιρέσεις της. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ένα από τα βασικά δόγματα της πολιτικής νεωτερικότητας και της δημοκρατίας δεν είναι η άρνηση της εξουσίας, αλλά η αναγνώριση και η εξημέρωση της.
Η παραδοχή ότι η εξουσία αποτελεί αναπόδραστο χαρακτηριστικό της κοινωνικής και πολιτικής ζωής αντιπροσώπευε μια θεμελιώδη ρήξη στην ιστορία της πολιτικής σκέψης. Σε αντίθεση με τους μεσαιωνικούς προκατόχους τους, οι σύγχρονοι θεωρητικοί απομακρύνθηκαν από το κήρυγμα ότι ο μόνος δρόμος προς μια ευημερούσα, ασφαλή και καλά διοικούμενη πολιτική κοινότητα ήταν μέσω της αλάνθαστης πρακτικής της (χριστιανικής) αρετής. Το πιο διάσημο, ο Niccolò Machiavelli ανέλαβε να συζητήσει «την πραγματική αλήθεια του θέματος [και όχι τη φαντασία του». Αυτή η νέα και ρεαλιστική στάση τον οδήγησε να τονίσει την αναγκαιότητα των κυβερνώντων να εφαρμόζουν αποφασιστικά την εξουσία, ιδιαίτερα σε περιόδους μεγάλου κινδύνου, και, με τον τρόπο αυτό, να κάνουν συμβιβασμούς με την ηθική κατά καιρούς. Με άλλα λόγια, η πρωτοτυπία του Μακιαβέλι ήταν να συλλάβει την πολιτική ως ένα αυτόνομο πεδίο ανθρώπινης δραστηριότητας που, χωρίς να αγνοεί την ηθική, δεν μπορούσε να αναχθεί σε αυτό.
Ενώ ο Μακιαβέλι ασχολήθηκε χαρακτηριστικά με την απόκτηση της εξουσίας και τη διατήρησή της στα χέρια του πρίγκιπα, αυτή η εστίαση στην εξουσία παρέμενε ωστόσο μια συνεχής ενασχόληση για τους στοχαστές της σύγχρονης δημοκρατίας. Πράγματι, όπως τόνισε περίφημα ο Μοντεσκιέ στο Πνεύμα των Νόμων, «μια συνεχής εμπειρία μάς δείχνει ότι κάθε άνθρωπος που έχει επενδύσει με δύναμη είναι ικανός να την καταχραστεί και να μεταφέρει την εξουσία του μέχρι εκεί». Έτσι κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «για να αποφευχθεί αυτή η κατάχρηση, είναι απαραίτητο από την ίδια τη φύση των πραγμάτων η εξουσία να είναι έλεγχος της εξουσίας». Με άλλα λόγια, αυτό που θεώρησε ο Μοντεσκιέ ήταν ο διαχωρισμός και η διοχέτευση της εξουσίας, όχι η κατάργησή της – παρέχοντας έτσι ένα βασικό θεμέλιο για όλα τα δημοκρατικά πολιτικά συστήματα που ιδρύθηκαν στη σύγχρονη εποχή, από το σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών μέχρι τη θεσμική αρχιτεκτονική της ίδιας της ΕΕ.
Εξουσία και Ευρωπαϊκή Ένωση
Υπό αυτή την έννοια, θα μπορούσε κανείς ήδη να πει ότι είναι παραπλανητικό να περιγράφεται η ΕΕ ως σφυρηλατημένη σε αντίθεση με την έννοια της εξουσίας. Μέσω των λεπτών ισορροπιών που έχουν θεσπίσει οι ιδρυτικές της συνθήκες μεταξύ του εθνικού και του υπερεθνικού επιπέδου, καθώς και μεταξύ και εντός των θεσμών της, η ΕΕ αντιπροσωπεύει στην πραγματικότητα έναν εξαιρετικά εξελιγμένο τρόπο για να πάρεις την εξουσία στα σοβαρά.
Είναι αλήθεια, ωστόσο, ότι αυτή η διοχέτευση της εξουσίας στηρίζεται επίσης στον σιωπηρό κανόνα ότι η τελική έκφρασή της -η χρήση βίας και η απειλή της- παραμένει ξεκάθαρα εκτός ορίων στις σχέσεις μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ. Αυτό το ταμπού είναι, ευτυχώς, βαθιά ριζωμένο στα ευρωπαϊκά μυαλά σήμερα, αλλά δεν υπάρχει στον ίδιο βαθμό εκτός ΕΕ. Εκεί, η τραγωδία παραμένει, αν όχι βεβαιότητα, τουλάχιστον μια πιθανότητα, όπως μας θυμίζει τρομερά η ρωσική επιθετικότητα κατά της Ουκρανίας. Έτσι, παρά τα Ηνωμένα Έθνη ή τους περιφερειακούς οργανισμούς συλλογικής ασφάλειας όπως ο ΟΑΣΕ, οι διεθνείς σχέσεις εξακολουθούν να υφίστανται, όπως το έθεσε ο Γάλλος φιλόσοφος Raymond Aron, «κάτω από τη σκιά του πολέμου».
Ως αποτέλεσμα, ενώ ένα σημαντικό επίτευγμα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης ήταν ο δραματικός μετριασμός των επιπτώσεων της αναρχίας μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ, η ΕΕ πάλευε πάντα να βρει πώς να αντιμετωπίσει εξωτερικούς παράγοντες των οποίων η συμπεριφορά μπορεί να μην ακολουθεί παρόμοιο κώδικα.
Για πολύ καιρό, η ΕΕ απολάμβανε την πολυτέλεια να παρακάμψει αυτό το πρόβλημα μέσω της πολιτικής της διεύρυνσης, σε συνδυασμό με την καλοπροαίρετη προστασία των Ηνωμένων Πολιτειών μέσω